«Миңа Изге Язмалар китапларына мөрәҗәгать итүнең ни максаты бар? Алар бик күптән язылган, бик күп төзәтүләргә һәм тәрҗемәләргә дучар булганнар; хәтта күп гасырлар дәвамында аларның төп нөсхәләренең(оригиналларның) эзе дә калмады.”- диләр. Мин Тәүрат , Забур һәм Инҗил турында , Библияне тәшкил иткән китаплар турында күп тапкыр ишеттем .
Чынлыкта сораулары бик мөһим һәм безнең китап турында белгәннәребезгә бәйле . Библия(китаплар)Изге Язмасы моннан ике мең елдан артык вакыт элек язылган бит. Бу меңьеллыкның күбесендә полиграфия, күчереп язучылар(писарь), нәшриятлар юк иде. Шуңа күрә оригиналь кулъязмалардан күчермәләр буыннан-буынга кул белән күчерелгән; вакыт узу белән телләр барлыкка килгән һәм югалган, империяләр алышынган, хакимияткә яңа көчләр килгән. Оригиналь кулъязмалар бүгенге көнгә кадәр сакланмаганлыктан, хәзерге Библия язмасы аның авторлары каләменнән күптән чыккан кебек үк, ул хәзерге көндә дә шулай ук була аламы? Дини раслауларга өстәп, хәзерге Библия язмасы яшәвенең ниндидер этабында бозылмаганына фәнни һәм рациональ дәлилләр бармы?
Тәнкыйтьнең төп принциплары.
“Текст тәнкыйте” дип аталган фәнни дисциплина безгә бу сорауларга җавап бирергә ярдәм итәр. Аның ысуллары борынгы әсәрләргә кагыла. Библия текстларын тәнкыйтьләүнең ике төп принцибын карап чыгарбыз.
Вакыт узу белән борыңгы документларны саклау процессын сурәтләгән рәсемнән башлыйк.
Мисал өчен б,э.к.500 нче елда язылган әсәр алынды. Оригинал чиксез озак вакыт яши алмый, шуңа күрә, аның зарарланган, югалган яки җимерелгән мизгеленә кадәр, кулдан язылган күчермә (1 нче күчермә) ясалган. Әсәрләрне кул белән яңадан күчереп язу махсус әзерләнгән кешеләр – язучылар(писарь) тарафыннан башкарылган . Еллар дәвамында бу күчермәдән бүтән күчермәләр (2 нче күчермә һәм 3 нче күчермә) ясалган . Кайбер вакытта бездә булган күчермә 3 нче күчермәгә тап килергә мөмкин.
Бу рәсемдә бүгенге көндә булган күчермә безнең эраның(б.э.) 500 нче ел белән билгеләнгән. Димәк, документның торышы турында иң беренче мәгълүматлар б.э. 500 нче елында гына билгеле булган. Шуңа күрә б.э.к. 500 нче елдан алып б.э.500 нче елына кадәр вакыт аралыгындагы ( схемада x белән күрсәтелгән) булган күчермәләрнең дөреслеген тикшерә алмаган чор, чөнки бу чордан бер кулъязма да исән калмаган. Мәсәлән , 2 нче күчермәне 1 нче күчермәдән күчергәндә хаталар килеп чыккан булса , без аларны ачыклый алмыйбыз, чөнки бу документларның берсе дә бер-берсе белән чагыштырыр өчен исән калмаган. Шуңа күрә, бүгенге көнгә кадәр сакланган күчермәләр барлыкка килгәнче үткән вакыт- язманың билгесезлек чоры(х период). Текст тәнкыйтенең беренче принцибы буенча, бу чор никадәр кыскарак булса, документның кирәкле дәрәҗәдә саклануына ышаныч шулкадәр зуррак, чөнки билгесезлек чоры кими.
Әлбәттә, бүген документның бердән артык кулдан язылган күчермәсе бар. Әйтик, бездә шундый кулдан язылган ике күчермә бар һәм аларның һәрберсенең бер урында без күргән түбәндәге тәрҗемәсен күрәбез:
Процесс сохранения древних документов
Оригиналь автор юл һәм асылы турында язган , һәм бу кулъязмаларның берсендә яңадан язу вакытында хата җибәрелгән. Сорау, кулъязмаларның кайсысында хата? Мөмкин булган бик аз гына мәгълүматларга нигезләнеп, моны ачыклау бик кыен.
Мәсьәлән,түбәндә күрсәтелгәнчә, бер үк әсәрнең тагын ике кулъязмасының күчермәсе сакланган ди.
Хәзер кулъязмаларның кайсысында хата булганын ачыклау җиңелрәк. Шул ук хата өч тапкыр кабатлануы шик тудыра, мөгаен, ул бер тапкыр ясалгандыр; Шуңа күрә, Күчермә 2 дә хата барлыгы ачык, һәм автор асылын түгел , ә юлны аңлаткан. Бу гади мисал текст тәнкыйтенең икенче принцибын күрсәтә – кулъязманың күчермәләре никадәр күбрәк сакланса, хаталарны ачыклау һәм төзәтү җиңелрәк, оригиналның эчтәлеген җитәрлек һәм төгәллек белән билгели.
Теперь легче установить, в какой из рукописей была допущена ошибка. Маловероятно, что одна и та же ошибка повторялась три раза, скорее всего она была допущена единожды; поэтому очевидно, что Копия №2 содержит ошибку, и автор имел в виду путь, а не суть.
Этот простой пример демонстрирует второй принцип текстуального критицизма – чем больше сохранилось копий рукописи, тем легче выявить и исправить ошибки, установив с достаточной точностью содержание оригинала.
Тарихи китапларны тексталь тәнкыйтьләү
Югарыда, без борынгы документларның текстлы ышанычлылыгын билгеләү өчен ике принципны карадык: 1) оригинал язылганнан алып аның иң исән калган күчермәләренә кадәр вакытны үлчәү, 2) оригиналның исән калган күчермәләре саны. Бу принциплар теләсә нинди борынгы әсәргә кагылганлыктан, без аларны Библиягә генә түгел, ә башка борыңгы әсәрләргә дә куллана алабыз – астагы таблицаны карагыз (1):
| Язу елы | Борынгы күчермә | Вакытлы дәвер/ Күчермәләр сан | Күчермәләр | |
| Цезарь | б.э.к 50 нче ел | б.э. 900 ел | 950 10 | ун |
| Платон | б.э.к 350 нче ел | б.э. 900 ел | 1250 7 | 7 |
| Аристотель * | б.эк 300 нче ел | б.э.1100 ел | 1400 5 | 5 |
| Фукидид | б.э.к. 400 ел | б.э.900 ел | 1300 8 | сигез |
| Геродот | б.э.к. 400 ел | б.э.900 ел | 1300 8 | сигез |
| Софокл | б.э.к. 400 ел | б.э.1000 ел | 1400 100 | 100 |
| Тацит | б.э.100 ел | б.э.1100 ел | 1000 20 | егерме |
| Плиний | б.э.100 ел | б.э850 ел | 750 7 | 7 |
| Цезарь | 50 г. до н.э. | 900 г. н. | 950 | 10 |
| Платон | 350 г. до н.э. | 900 г. н.э. | 1250 | 7 |
| Аристотель* | 300 г. до н.э. | 1100 г. н.э. | 1400 | 5 |
| Фукидид | 400 г. до н.э. | 900 г. н.э. | 1300 | 8 |
| Геродот | 400 г. до н.э. | 900 г. н.э. | 1300 | 8 |
| Софокл | 400 г. до н.э. | 1000 г. н.э. | 1400 | 100 |
| Тацит | 100 г. н.э. | 1100 г. н.э. | 1000 | |
| Плиний | 100 г. н.э. | 850 г. н.э. | 750 | 7 |
* для любого его труда
Эти авторы являются крупнейшими писателями античности – их труды определили развитие Западной цивилизации. В среднем, они дошли до нас в виде 10-100 сохранившихся рукописей, которые были созданы почти на 1000 лет позднее, чем оригинал.
Текстуальный критицизм Библии/аль-китаб
В следующей таблице сравниваются библейские рукописи (в частности Инджил, или Новый Завет) по тем же критериям, что и выше (2).
| Название | Дата написания | Древнейшая копия | Временной период, лет |
| Рукопись Джона Райланда | 90 г. н.э. | 130 г. н.э. | 40 |
| Папирусы Бодмера | 90 г. н.э. | 150-200 г. н.э. | 110 |
| Папирусы Честера Битти | 60 г. н.э. | *80 г. н.э. | 20 |
| Ватиканский кодекс | 60-90 г. н.э. | 325 г. н.э. | 265 |
| Синайский кодекс | 60-90 г. н.э. | 350 г. н.э. | 290 |
* Традиционно датированы 200г. н.э., но в последних исследованиях приводится 80г. н.э.
* Традицион даталар куелган б.э. 200 нче елында. Соңгы тикшеренүләр б.э.80 нче елны күрсәтә.
Библияне тексталь тәнкыйтьләү нәтиҗәләре
Яңа Васыятьнең кулъязмалары саны шулкадәр зур ки, аларны бу таблицада гына күрсәтеп булмый. Озак еллар бу теманы өйрәнгән галимнәрнең берсе:
“Бүген, Яңа Васыятьнең фрагментларының 24000 нән артык кулдан язылган күчермәләре бар … Борынгы заманның башка документлары хәтта андый күләмгә һәм андый танылуга якын да килми. Чагыштыру өчен, Гомерның “Илиада”сы 643 кулъязма авторы икенче урында тора.”
Британия музееның җитәкче галиме моны раслый:
“Галимнәр танылган грек һәм рим авторларының оригинал текстларына ия булулары белән канәгать … безнең ул язмаларны белүебез бик аз кулъязмаларга нигезләнгән, ә Яңа Васыять кулъязмалары меңнәрчә.”
Минем Яңа Васыять документлары турында китабым бар. Бу шулай башлана:
“Бу китапта Яңа Васыятьнең 69 иң беренче(борынгы) кулъязмалары турында язылган. Алар 2- нче гасыр башыннан 4-нче гасыр башына кадәр (б.э. 100-300 еллары ) дәверендә язылганнар һәм аларда Яңа Васыять текстының 2/3 өлеше бар” ( 5).
Башкача әйткәндә, аларның күбесе Яңа Васыятьнең оригинал кулъязмаларыннан соң йөз ел үткәч язылган күчермәләр.
Бу бик мөһим, чөнки алар Рим императоры Константин идарә иткәнче (б.э. 325 елы) һәм католик чиркәве күтәрелгәнче язылган; аларның икесен дә еш кына Библия текстларын үзгәртүдә гаеплиләр. Без бу гаепләүләрне тикшеренүләр нәтиҗәсендә кире кага алабыз,чөнки без аларга кадәр башкарылган язмаларны бүген дә кулланабыз һәм соңрак язылганнары белән чагыштыра алабыз. Чагыштыру нәтиҗәсендә без текстларның бер үк булуын күрербез.
Безнең эраның 200 нче елында башкарылган язмалар,соңрак,безнең эраның 1200 нче елында язылганнар белән тулысынча тәңгәл килә. Католик чиркәве дә, император Константин да Изге Язмаларга бернинди үзгәрешләр дә кертмәгән. Бу дини раслауларга түгел,ә фәнни фактларга нигезләнгән.
Моннан нинди нәтиҗә ясарга мөмкин? Һичшиксез, ким дигәндә без объектив рәвештә үлчәгән кулъязмалар саныннан һәм оригиналдан иң элек күчереп алынган вакыт аралыгыннан чыгып шуны әйтә алабыз: Яңа Васыять,башка классик әсәрләргә караганда, чынбарлык сынавын күпкә зуррак дәрәҗәдә үткән. Барлык дәлилләр китергән нәтиҗә түбәндәге өзектә яхшы күрсәтелә (6):
“Яңа Васыятьнең соңгы язмасына шикләнеп карау – борынгы заманның бөтен классикасын караңгылыкка батыру, чөнки борынгы чорның башка төрле язмалары, Яңа Васыять кебек библиографик яктан тикшерелмәгән.”
Автор безне эзлеклелеккә чакыра,чөнки без Библиянең исән калган язмаларының хаклыгын һәм ышанычлыгын шик астына алсак , башка тарихи классик язмалардан ваз кичәргә,гомүмән,тарихи классиканы юкка чыгарырга тиешбез килеп чыга тугелме? Ә бит моны хәтта иң белемле тарихчылар да алай эшләмәгән. Ни өчен без Геродот әсәрләрен ышанычлы дип саныйбыз? Аның кулъязмаларының сигез күчермәсе генә оригиналдан соң 1300 ел үткәч язылган. Әгәр, шул ук вакытта, без 24000 кулъязмасы булган Библия язмаларын бозылган дип саныйбыз икән (аларның күбесе оригиналдан соң йөз ел эчендә язылган) -без үзебезгә каршы киләбез.
Без беләбез, Библия текстлары чорлар һәм империяләр алышыну вакытында үзгәрмәгән, чөнки иң борынгы кулъязмалар бу вакыйгалардан алда язылган һәм сакланган.. Мисал өчен, без беләбез, урта гасырлардагы бер генә дәртле,гайрәтле монах(писарь) та Изге Язмадагы Гайсә Мәсихнең могҗизаларына берни дә өстәмәгән, чөнки исән калган кулъязмалар Урта гасырларга кадәр язылганнар һәм бу вакыйгалар турыда сөйлиләр.
Түбәндәге рәсемдә Яңа Васыятьне тәшкил иткән кулъязмалар хронологиясе сурәтләнә.
Йомгаклау өчен: вакыт узу белән дә, христиан лидерлары ихтыяры буенча да, Библия китабының төп чыганакларында күрсәтелгән идеялар һәм уйлар бозылмаган. Без хәзерге вакытта кулланган Библия,бик күп еллар элек авторларның язганнары белән тулысынча тәңгәл килә. Язмаларны тәнкыйтьләү ысуллары Изге Язмаларның ышанычлы булуын раслый.
Библиография
- таләп итә торган дәлилләр . 1979. 40 б
- Кеньон, ФГ ( элеккеге ) директоры Британия музей ) Безнең Библия һәм Борынгы кулъязмалар . 1941 б.23
- Комфорт, PW “Иң элек Яңа Васыять грек кулъязмалары тексты”. б . 17. 2001
- Монтгомери, Тарих һәм Христианлык . 1971. 29 б .