Библия, яки Аль Китаб , гадәттә, аның төп телләрендә(иврит һәм грек)укылмый. Чөнки бу телләрдә укучылар бик аз. Галимнәр Изге Язмаларны оригиналда укый алыр өчен университетта иврит һәм грек телләрен өйрәнәләр. Киләчәк галим-теологлар шулай итеп Изге Язмаларның оригиналларын өйрәнәләр. Күпчелек кешеләр бу телләрне белмиләр, шуңа күрә алар туган телләренә тәрҗемә ителгән Библияне укыйлар. Димәк, Библиянең оригиналын без беркайчан да күрмибез диярлек, бу Изге Язмаларның төп тексты юкка чыккан, һәм башка телләргә тәрҗемә итү аның мәгънәсен бозган дигән сүз тугел. Мондый нәтиҗәләр ясар алдыннан, әйдәгез, Китаб яки Библияне тәрҗемә итү процессы турында күбрәк белергә тырышыйк. Без аны бу мәкаләдә карап чыгарбыз.
Тәрҗемә һәм транслитерация
Башта, әйдәгез, төп тәрҗемә алымнары белән танышыйк. Тәрҗемәчеләр кайвакыт сүзне башка телгә аның мәгънәсе белән түгел, ә аның яңгырашы белән ясыйлар, аеруча исемнәргә яки титулларга карата. Бу ысул транслитерация дип атала . Түбәндәге диаграмма тәрҗемәнең мәгънә һәм транслитерация арасындагы аерманы күрсәтә. “Алла” сүзен гарәп теленнән рус теленә тәрҗемә итүнең ике ысулы бар. Беренчесе мәгънәдә “Алла”, икенчесе – яңгырашында “Аллаһ” сүзен бирә.
Соңгы елларда гарәп һәм рус телләре арасындагы үзара бәйләнеш көчәя, һәм “Бог” термины рус телендә “Аллах” сүзе белән алыштырылып кулланыла. Исемнәрне һәм титулларны күчергәндә тәрҗемә яки транслитерация куллану өчен бер генә кагыйдә дә юк. Тәрҗемәчене сайлау яңа терминның максатлы телдә ничек кабул ителүенә нигезләнә.
Септуагинта
Библиянең беренче тәрҗемәсе б.э.к. 250- елда, Иске Васыять (Тәурат һәм Зәбур) иврит теленнән грек теленә тәрҗемә ителгәндә башкарылган. Бу тәрҗемә Септуагинта (яки LXX) дип атала һәм гадәттәгечә кабул ителә. Соңрак Яңа Васыять грек телендә язылганлыктан, аның авторлары китергән Септуагинтаны грек телендә язганнар.
Септуагинтада тәрҗемә итү
Түбәндәге квадратлар тәрҗемә процессының хәзерге Библия текстларында ничек чагылыш тапканын күрсәтәләр:
Иске Васыятьнең иврит оригиналы ( Таурат һәм Забур) 1 квадратка урнаштырылган; бүген ул Масорет текстында һәм Үле диңгез төргәкләре буларак кулланыла. Септуагинта ивриттан грекчага тәрҗемә ителгән булганлыктан, ул 1 һәм 2 квадратлар арасындагы ук рәвешендә күрсәтелә. Яңа Васыять башта грек телендә язылган, шуңа күрә 2 квадратта Иске һәм Яңа Васыятьләр дә бар.
Түбәнге ике квадратта Библиянең хәзерге телләргә тәрҗемәсе бар (безнең очракта, рус теленә). Шул ук вакытта Иске Васыять иврит теленнән (1 -> 3), һәм Яңа Васыять грек теленнән тәрҗемә ителгән (2 -> 3). Тәрҗемәчеләр, алда әйтелгәнчә, исемнәрне һәм титулларны күрсәткәндә мәгънәсе яки яңгырашы (транслитерация) аша сайлый алалар. Бу тәрҗемә һәм транслитерация дип язылган яшел уклар белән күрсәтелә ; тәрҗемәчеләр бу ике ысулның берсен куллана алалар.
Библиянең бозылуы турында Септуагинта шаһитлекләре
Септуагинта тәрҗемәсе б.э.к. 250-нче елда иврит теленнән тәрҗемә ителгән. Без, грек теленнән иврит теленә тәрҗемә итеп, ул вакыттагы тәрҗемәчеләрнең кулъязмаларның нинди тексты булганын белә алабыз. Ике текст бер-берсенә охшаганлыктан, бу Иске Васыятьнең ким дигәндә 250 елдан башлап үзгәрмәгәнлеген күрәбез. Берничә гасыр дәвамында Септуагинта Якын Көнчыгышта һәм Урта диңгездә яһүдләр, мәсихчеләр һәм хәтта мәҗүсиләр тарафыннан укылган ,һәм ул бүгенге көнгә кадәр Якын Көнчыгышта киң кулланыла. Әгәр дә кемдер (яһүдләр, мәсихчеләр, теләсә кем) Иске Васыять текстына үзгәрешләр кертеп, аны бозган булса, Септуагинтада ул иврит теленнән аерылып торыр иде. Ләкин ике текст асылда охшаш.
Шул ук вакытта, мәсьәлән, Александриядә яки Мисырда кемдер Септуагинта кулъязмаларын үзенчә язса, Александриядәге кулъязмаларның күчермәләре Якын Көнчыгыш һәм Урта диңгезнекеннән аерылып торыр иде. Ләкин алар бер үк. Шулай итеп, китерелгән дәлилләр Иске Васыять текстының беркайчан да бозылмаганын раслый.
Септуагинта һәм заманча тәрҗемәләр
Септуагинта шулай ук Иске Васыятьне хәзерге телләргә тәрҗемә итүдә искә алына. Профессиональ тәрҗемәчеләр бүгенге көнгә кадәр Септуагинта текстын Иске Васыятьнең буталчык өзекләрен аңлату өчен кулланалар. Грек тәрҗемәсен аңлау җиңелрәк, шуңа күрә катлаулы, аңлашылмаган өзекләрне иврит теленнән тәрҗемә иткәндә, тәрҗемәчеләр Септуагинтага мөрәҗәгать итәләр, 2250 ел элек тәрҗемәчеләр бу өзекләрне грек телендә ничек аңлатканнарын чагыштыру өчен.
Тәрҗемә / транслитерация ысулларын һәм Септуагинта ролен белү безгә “Христос” , “Мессия” һәм ” Мәсих ” терминнарының кайдан килеп чыкканын һәм аларның Гайсә белән ничек бәйләнештә булуын аңларга ярдәм итәчәк. Моны аңламыйча, Инҗил китабының төп хәбәрен аңлау кыен булачак . Киләсе мәкаләдә Гайсә Мәсихнең барлык исемнәрен карап чыгарбыз.